استان آذربایجان غربی یکی از ۳۱ استان ایران است، که در شمال غربی این کشور قرار دارد و مرکز آن شهر ارومیه است. در کنارهٔ شرقی این استان، دریاچه ارومیه قرار دارد. نواحی جنوبی استان از دیدگاه تاریخی به عنوان مکریان شناخته میشد. مرکز مکریان در گذشته شهر پیرانشهر بود و پیرانشهر کماکان مرکز مکریان به شمار می رود.
جغرافیا
استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران قرار دارد و از شمال به جمهوری آذربایجان و ترکیه، از مغرب به کشورهای ترکیه و عراق، از شرق به استان آذربایجان شرقی و استان زنجان و از جنوب به استان کردستان محدود است. مساحت استان برابر ۳۷٫۰۵۹ کیلومتر مربع است که سیزدهمین استان بزرگ کشور محسوب میشود و ۲٫۲۵ درصد مساحت کل کشور را تشکیل میدهد. جمعیت استان آذربایجان غربی طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ - ۲٫۸۷۳٫۴۵۹ نفر میباشد که ۴٫۰۸ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای دادهاست و از این لحاظ هشتمین استان پرجمعیت کشور به شمار میآید.
استان آذربایجان غربی یکی از مناطق کوهستانی کشور است و توپوگرافی متنوع و گستردهای دارد. بر اساس ساختار طبیعی استان، اکوسیستمهای ویژهای از ترکیب گیاهان در سطوح مختلف پوشش گیاهی در سطوح مختلف توپوگرافی به وجود آمدهاست که اهم آنها به شکل جنگلها و مراتع خودنمایی میکنند.
این استان عمدتاً تحت تأثیر جریان هوای مرطوب اقیانوس اطلس و دریای مدیترانهاست، ولی در برخی از ماههای زمستان، توده هوای سردی از اطراف شمال، هوای مدیترانهای آن را متأثر کرده و موجب کاهش قابل توجه دما میشود.
ناهمواریها
سراسر مرز استان با ترکیه و عراق از کوههای مرتفع دیوار مانندی از شمال به جنوب کشیده شدهاست که منبع چشمههای آب فراوانی میباشند.
حوزههای آبریز
۱) دریاچه ارومیه ۲) رودخانه ارس ۳) رودخانه زاب کوچک
آبهای معدنی
۱) ایستی سو؛ در نزدیکی گردنه قوشچی. ۲) آب گرم محال باراندوز؛ در نزدیکی قریه هفت آباد ارومیه. ۳) آب معدنی کوه زنبیل؛ در کنار دریاچه ارومیه. ۴) آب معدنی دریک؛ که بسیار گوارا بوده و در روستای دریک سلماس قرار دارد. ۵) آب معدنی کانی گراوان؛ در روستای کانی گویز در نزدیکی شهر رَبَط. فاصله ۲ کیلومتری ۶) آب معدنی شیخ معروف؛ در جاده نقده-مهاباد.
بلندیها
۱) رشتهکوههای مرکزی ترکیه و عراق ۲) ارتفاعات گردنه قوشچی ۳) کوههای باستان ۴) ارتفاع مور شهیدان ۵) ارتفاعات گردنه کله شین ۶) کوه بینار ارومیه ۷)کوه قندیل ۸)دره حاجی ابراهیم ۹-کوه ترغه بوکان به ارتفاع ۲۲۴۶
رودخانهها
- گدار چای
- زرینه رود
- سیمینه رود
- مهابادرود
- باراندوزچای
- شهرچای
- نازلوچای
- زولاچای[۲]
جنگلها
جنگلهای طبیعی استان، هرچند که در قسمتهایی از پیرانشهر و مهاباد وجود دارد، ولی مناطق وسیع جنگلی در سردشت قرار گرفتهاست که مساحت آن را بین ۶۰تا ۸۰ هزار هکتار تخمین میزنند. کل مساحت جنگلهای مصنوعی در استان به ۳۲۰هکتار در قطعات متفاوت میرسد.
مردمشناسی
ترکهای آذربایجانیو کردهااز گروههای عمده این استان به شمار میروند.[۳]
کردها در بخشهای مرتفع غربی و جنوبی استان نشیمن دارند و متقابلاً ترکهای آذری در دشتهای پیرامون دریاچه ارومیه و بخشی نیز در دشتهای شمال و جنوب شرقی استان، سکونت دارند.[۳][لینک مرده] همچنین اقلیتهای آشوریو ارمنیهم در استان ساکن هستند.
در یک نظرسنجی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومیدر سال ۱۳۸۹ انجام داد و بر اساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر ایران بود، درصد اقوامی که در این نظرسنجی نمونهگیری شد در استان آذربایجان غربی ۷۶٫۲٪ ترک، ۲۱٫۷ کرد، ۰٫۸٪ فارس، ۱٫۱٪ سایر اقوام و ۰٫۳٪ بدونجواب بود. جزییات به شرح زیر بود:[۴]
- ۷۶٫۲٪ترک (که ۶۷٪ از مردان استان و ۸۴٫۷٪ از زنان استان، ۸۲٫۵٪ از شهرنشینان استان و ۶۶٫۴٪ از روستانشینان استان، ۷۳٪ از جمعیت زیردیپلم استان و ۸۰٫۳٪ از دیپلمههای استان و ۸۲٫۶ از جمعیت بالای دیپلم استان را تشکیل میدادند)
- ۲۱٫۷کرد (که ۳۰٫۵٪ از مردان و ۱۳٫۴٪ از زنان استان، ۱۵٫۴٪ از شهرنشینان و ۳۱٫۲٪ از روستانشینان استان، ۲۶٪ از جمعیت زیردیپلم و ۱۶٫۱٪ از دیپلمهها و ۱۲٫۸٪ از جمعیت بالای دیپلم استان را تشکیل میدادند)
- ۰٫۸٪فارس (که ۰٫۳٪ از مردان و ۱٪ از زنان استان، ۱٫۳٪ از شهرنشینان و ۰٪از روستانشینان استان، ۰٪ از جمعیت زیردیپلم و ۱٫۵٪ از دیپلمهها و ۲٫۸٪ از جمعیت بالای دیپلم استان را تشکیل میدادند)
- ۱٫۱٪سایر اقوام (که ۱. ٫۶٪ از مردان و ۱٪ از زنان استان، ۰٫۳٪ از شهرنشینان استان و ۲٫۴٪ از روستانشینان استان، ۱٪ از جمعیت زیردیپلم و ۲٫۲٪ از دیپلمهها و ۰٪ از جمعیت بالای دیپلم استان را تشکیل میدادند)
- و ۰٫۳٪ بدونجواب (که ۰٫۶٪ از مردان، ۰٫۵٪ از شهرنشینان، و ۱٫۸٪ از جمعیت بالای دیپلم استان را تشکیل میدادند)
تاریخ استان
نوشتارهای وابسته: ماد کوچک و آتورپاتکان
از نظر تاریخی، تاریخباستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماددر آمیختهاست. قوم ماد پس از مهاجرت به ایرانآرام آرام قسمتهای غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف کردند. مقارن این ایام دولتهایی در اطراف آذربایجان وجود داشت که از آن جمله میتوان به دولت آشوردر شمال بین النهرین، دولت هیقدر آسیای صغیر، دولت اورارتودر نواحی شمال و شمال غرب، اقوام کادوسیدر شرق و کاسیاندر حوالی کوههای زاگرساشاره کرد. بعد از تأسیس دولت ماد، آذربایجان به ماد کوچکمعروف شد و مشتمل بر شهرهای قدیمی همدان، ری، اصفهانو کرمانشاهبود.
گروهی معتقدند که نام آذربایجان گرفته شده از «آذرآبادگان» گرفته شده و به معنی سرزمین آتش است. بزرگترین آتشکدههای زرتشتی در این منطقه بودهاست و نمونه آن هنوز در باکو پایتخت جمهوری آذربایجان بجا ماندهاست. گروهی دیگر وجه تسمیه آذربایجان را مربوط به وجود سرداری به نام آتورپاتیا اتروپاد میدانند. اینان معتقدند که که بعد از غلبه اسکندر مقدونیبه ایران، سردار آتورپاتدر آذربایجان ظهور کرد و از اشغال آن توسط یونانیانممانعت به عمل آورد. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتگانمعروف شد. حکومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشکانیاننیز ادامه یافت و این منطقه توانست کماکان استقلال داخلی خود را در چهارچوب دولت اشکانی حفظ کند. سرانجام اردشیر بابکانبنیانگذار سلسله ساسانیبر حکمرانان محلی آذربایجان استیلا یافت و آنرا بصورت یک ایالت غیر موروثی اداره نمود.
موقعیت اقتصادی اجتماعی
این استان یکی از مناطق مستعد کشاورزی است. علاوه بر این وجود ایلاتو عشایر در دامداری استان نقش قابل توجهی دارد. این استان از نظر اکتشاف و بهرهبرداری منابع معدنی نسبت به سایر استانها در وضع مطلوبی قرار ندارد. بررسی ترکیب کارگاههای موجود استان نیز نشان میدهد که دو گروه صنعتی کانیهای غیرفلزی و غذایی - داروئی در بین سایر صنایع بالاترین تعداد میزان اشتغال را دارد. از جمله معادن این استان میتوان به معادن مصالح و سنگهای ساختمانی، گرانیت، میکا، زرنیخ، تالک، تراورتن، طلا، خاک نسوز و پوکه معدنی اشاره کرد.
استانداری
طبق قانون مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶ تقسیمات کشوری، ارومیه-با نام قبلیش، رضائیه-در استان شمال غرب قرار گرفت. در سوم بهمن همان سال آذربایجان شرقی و غربی از یکدیگر جدا شده و ارومیه جزو استان چهارم قرار گرفت. از سال ۱۳۴۴ این استان با نام آذربایجان غربی شناخته میشود.[۵]
شهرستانهای استان
استان آذربایجان غربی دارای ۱۷ شهرستان، ۳۶ بخش، ۳۶ شهر، ۱۰۹ دهستان و ۳۷۲۸ آبادی است و مرکز آن شهر تاریخی ارومیه است
آمار شهرستانهای این استان بدین قرار است:
نامشهرستان | جمعیت | رتبهجمعیت | درصدباسوادی | رتبهباسوادی | مساحت کممربع[۶] | رتبهمساحت |
---|---|---|---|---|---|---|
شهرستان ارومیه | ۸۵۶٬۹۱۴ | ۱ | ۷۳٫۵ ٪ | ۱ | ۵٬۲۵۱ | ۲ |
شهرستان اشنویه | ۶۳٬۷۹۸ | ۱۳ | ۶۱٫۳ ٪ | ۱۲ | ۱٬۱۹۳ | ۱۳ |
شهرستان بوکان | ۲۰۲٬۶۳۷ | ۴ | ۶۸٫۶ ٪ | ۶ | ۲٬۵۴۱ | ۶ |
شهرستان پیرانشهر | ۱۰۷٬۶۷۷ | ۹ | ۶۰٫۸ ٪ | ۱۳ | ۲٬۲۵۹ | ۸ |
شهرستان تکاب | ۸۱٬۳۹۵ | ۱۲ | ۶۶٫۲ ٪ | ۱۰ | ۲٬۵۲۳ | ۷ |
شهرستان خوی | ۳۶۵٬۵۷۳ | ۲ | ۶۹٫۹ ٪ | ۴ | ۵٬۵۶۱ | ۱ |
شهرستان چالدران | ۴۴٬۵۷۲ | ۱۴ | ۵۹٫۳ ٪ | ۱۴ | ۱٬۹۷۵ | ۱۱ |
شهرستان چایپاره | ۴۲۵۹۰ | -- | -- ٪ | -- | -- | -- |
شهرستان شوط | --- | -- | -- ٪ | -- | -- | -- |
شهرستان پلدشت | --- | -- | -- ٪ | -- | -- | -- |
شهرستان سردشت | ۱۰۴٬۱۴۶ | ۱۱ | ۶۲٫۹ ٪ | ۸ | ۱٬۴۱۱ | ۱۲ |
شهرستان سلماس | ۱۸۰٬۷۰۸ | ۱۰ | ۶۷٫۸ ٪ | ۹ | ۲٬۵۴۴ | ۵ |
شهرستان شاهیندژ | ۸۹٬۳۵۶ | ۱۱ | ۶۶٫۴ ٪ | ۱۱ | ۲٬۱۴۴ | ۱۰ |
شهرستان ماکو | ۱۷۴٬۵۷۸ | ۷ | ۶۸٫۳ ٪ | ۷ | ۴٬۳۳۵ | ۳ |
شهرستان مهاباد | ۱۹۷٬۴۴۱ | ۵ | ۶۹٫۴ ٪ | ۲ | ۲٬۵۹۲ | ۴ |
شهرستان میاندوآب | ۲۴۵٬۱۵۳ | ۳ | ۷۰٫۵ ٪ | ۳ | ۲٬۲۳۳ | ۹ |
شهرستان نقده | ۱۱۷٬۸۳۱ | ۸ | ۷۰٫۸ ٪ | ۵ | ۱٬۰۵۰ | ۱۴ |
مناطق دیدنی
- آرامگاه شمس تبریزی خوی
- آبشار شلماش سردشت
- سنگنگاره ساسانی خانتختی
- گورستان خاندان مکری در بوکان
- تپه حسنلو
- سه گنبد
- سد بوکان
- تخت سلیمان تکاب
- قرهکلیسا
- غار سهولان مهاباد
- فقرگاه مهاباد
- سد مهاباد
- تپه قلایچی
- شهر باستانی سه هزار ساله موصاصیر سردشت
- سلطان یعقوب نقده
- بازارچه پیرانشهر
- چشمه کانی خدا, روستای دلاوان، شهرستان پیرانشهر
- سنگهای افسانهای خورنج پیرانشهر
- مسجد جامع ارومیه
- سنگ کاظم خان
- کلیسای ننه مریم
- دره قاسملو (گه لیه خان) (دره شهدا)
- موزه ارومیه
- سه گنبد
- آبشار سولهدوکل مرگور
- جنگلهای مرگور (واقع در دره باوان)
- چشمه آب معدنی گراوان مهاباد
- دامنه کوه قره داغ دربسر
- بوزخانا چورس
- قرمزی مسجد چورس
- آرامگاه سادات کوه کمرهای -چالدران
- روستای بسطام-چایپاره
- غار چهل پله خضرلو-چالدران
- کاخ و موزه باغچهجوق-ماکو
- دالانها و غارهای زیرزمین در اطراف آرارات-ماکو
رودها
نام رود | محل جریان | مقصد | طول (کیلومتر) |
---|---|---|---|
زرینه رود | شاهین دژ، میاندوآب | دریاچه ارومیه | ۲۳۰ طولانیترین |
زاب بریسو | پیرانشهر - سردشت | آبریز زاب | ۲۱۸ |
رود ارس | مرز ماکو | رود کورا (جمهوری آذربایجان) | - |
رودخانه زنگمار | ماکو | رود ارس (آراز) | ۱۰۳ |
ساری سو | ماکو | رود ارس (آراز) | ۱۳۰ |
آقچای | چالدران - چایپاره | ارس (آراز) | ۱۰۹ |
قطور چای | خوی | ارس (آراز) | ۱۴۵ |
مهابادرود (چم مهاباد) | مهاباد | دریاچه ارومیه | ۹۲٫۵ |
ساروق رود | تکاب | زرینهرود (جغاتو) | ۶۶٬۲ |
آجرلو رود | شاهین دژ | زرینهرود (جغاتو) | - |
هاچه سو | شاهین دژ | زرینهرود (جغاتو) | - |
لیلان رود | ملکان - میاندوآب | زرینهرود (جغاتو) | - |
سیمینهرود) | بوکان، میاندوآب | دریاچه ارومیه | ۱۳۹ |
خلیفان | بوکان | سیمینه رود (تاتائو) | - |
زولا چای | سلماس | دریاچه ارومیه | ۸۰٫۵ |
نازلو چای | ارومیه | دریاچه ارومیه | ۹۲٫۵ |
شهر چای | ارومیه | دریاچه ارومیه | ۷۲٫۵ |
باراندوز چای | ارومیه | دریاچه ارومیه | ۶۷٫۵ |
گدارچای (محمدیار) | نقده | دریاچه ارومیه | ۱۰۰ |
روضه چای | ارومیه | دریاچه ارومیه | ۶۰ |
آواچار رود | پیرانشهر | آبریز زاب | ۶۲ |
چم لاوین | پیرانشهر | آبریز زاب | ۴۹ |
چم زاب گرژال | سردشت | آبریز زاب | ۹۵ |
منابع
- پرش به بالا ↑ پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰
- پرش به بالا ↑ نقشه راهنمایی استانهای آذربایجان شرقی - غربی و اردبیل، سازمان جغرافیائی و کارتوگرافی گیتاشناسی
- ↑ پرش به بالا به: ۳٫۰ ۳٫۱ وزارت کشور، استانداری آذربایجان غربی. معاونت برنامهریزی. بازدید: مارس ۲۰۱۰.
- پرش به بالا ↑ طرح بررسی و سنجش شاخصهای فرهنگ عمومی کشور (شاخصهای غیرثبتی){گزارش}:استان آذربایجان غربی/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۶-۳۶-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱
- پرش به بالا ↑ ، تقسیمات کشوری.
- پرش به بالا ↑ [۱]